Budżet obywatelski to jeden z coraz bardziej popularnych mechanizmów partycypacji obywatelskiej w Polsce. Polega na tym, że o wydatkowaniu części budżetu miasta lub gminy decydują jego mieszkańcy. Proces decyzyjny składa się z dwóch podstawowych etapów, w pierwszej kolejności obywatele mogą zaproponować projekty, na co przeznaczyć pieniądze. W drugim etapie – obywatele głosują, które projekty będą zrealizowane. W większości miast i gmin, w których wprowadzono budżet obywatelski w Polsce, głosować mogą również dzieci i młodzież poniżej 18 roku życia. Dzięki temu stanowi duży potencjał włączania młodych ludzi w procesy partycypacyjne.
Przez ostatnie lata budżety obywatelskie przechodziły szybki rozwój na terenie Polski, co raz więcej miejscowości decyduje się na jego wprowadzenie. Obecnie ten mechanizm partycypacji obywateli stał się niemal niepisanym obowiązkiem podstawowych jednostek administracyjnych czyli w kontekście Polski – gmin. Z uwagi na swoją przystępną formułę może być on dowolnie modyfikowany, aby jak najlepiej odpowiadał danej grupie odbiorców.
Punkt centralny mechanizmu stanowi oddanie obywatelom części rocznego budżetu konkretnej jednostki administracyjnej (najczęściej jest to 1%) do wspólnego nim zarządzania. Współdecydowanie (partycypacja) urzędu oraz obywateli powinno być oparte na zaufaniu oraz otwartości. Wynika to z faktu, że zarówno obywatele muszą liczyć się z tym, że niektórych pomysłów nie da się zrealizować. Natomiast urzędnicy powinni przychylniej spoglądać na pomysły obywateli i mieć na uwadze, że mieszkańcy nie mają obowiązku znać się na przepisach czy obostrzeniach, którymi rządzą się inwestycje realizowane z pieniędzy publicznych.
Za wprowadzenie budżetu obywatelskiego odpowiedzialna jest jednostka administracyjna (miasto, gmina itp.) zarządzająca budżetem. Dobrym pomysłem na etapie wprowadzania budżetu obywatelskiej jest zaangażowanie obywateli (konsultacje społeczne) w celu zwiększenia poczucia decyzyjności oraz przejrzystości całego mechanizmu.
W Polsce dopuszczanie obywateli do decydowania o publicznych pieniądzach jest regulowane przez Ustawę o zmianie niektórych ustaw w celu zwiększenia udziału obywateli w procesie wybierania, funkcjonowania i kontrolowania niektórych organów publicznych (Dz.U. 2018 poz. 130). Poszczególne jednostki administracyjne określają kwotę, jaka zostanie przeznaczona na ten cel. Ważne jest, aby kwota nie była zbyt mała, co mogłoby zniechęcić obywateli. Dobrą praktyką jest również określenie maksymalnej kwoty, która może zostać przeznaczona na jeden projekt i żeby była ona mniejsza od całej puli. Dzięki temu będzie można zrealizować więcej niż jeden pomysł mieszkańców.
Najczęściej cały proces związany z budżetem obywatelskim składa się z etapów:
Cały cykl w zależności od potrzeb i możliwości jest różnie rozkładany w czasie. Najczęściej trwa rok (niekoniecznie kalendarzowy), a najwięcej czasu jest przewidziane na realizacje.
Aby pieniądze publiczne były wydawane zasadnie i żeby ułatwić obywatelom proces składania projektów, administracja opracowuje formularz zgłoszeniowy projektu i instrukcję, zgodnie z którą należy zgłaszać swoje propozycje.
Prócz oczywistych informacji, takich jak nazwa inicjatywy czy dokładna lokalizacja, niezwykle ważny jest szczegółowy opis projektu, ponieważ to tylko na jego podstawie i w jego granicach jednostka organizacyjna powinna realizować dane przedsięwzięcie. To daje obywatelom realne poczucie decyzyjności oraz poczucie wpływu na swoje lokalne środowisko.
Niemniej ważnym elementem formularza jest szacunkowy koszt. Nie powinien on zbytnio angażować i wymagać dużego wkładu pracy od osoby składającej projekt, ponieważ szczegółowym kosztorysem powinni zająć się urzędnicy w kolejnym etapie – weryfikacji. Szacunkowy koszt ma tylko służyć wstępnemu określeniu wielkości budżetowej projektu. Przydatnym dodatkowym narzędziem wykorzystywanym przez miasta w Polsce jest udostępnienie na stronie internetowej cennika, np. „Cennik – ile kosztuje miasto?”[1]. Polega to na wymienieniu kilkudziesięciu przykładowych składowych projektu miękkich (1h pracy eksperta) lub twardych (elementy infrastrukury, np. skatepark) wraz z ceną, ile to będzie realnie kosztować. Taka forma pomocy obywatelowi przy wycenie projektu ma również charakter edukacyjny, zwłaszcza dla młodzieży, która być może po raz pierwszy zderza się z faktem, że niska cena rynkowa domowego kosza na śmieci nie przekłada się na cenę, jaką za ten sam kosz i musiałoby zapłacić miasto.
Aby projekt nie był interpretowany jako pomysł jedynie wnioskodawcy, dobrą praktyką jest dołączanie do formularza list poparcia mieszkańców. To działanie ma na celu pokazanie, że jest to realna potrzeba części społeczeństwa oraz pozwala na budowanie wspólnoty wokół projektu.
Po etapie przygotowania formularzy przez obywateli musi odbyć się weryfikacja ich pomysłów. Co ważne, warunki pozytywnego przejścia weryfikacji powinny być dane do wiadomości obywatelom już na etapie składania projektów, aby inicjatywy były jak najbardziej dopasowane do zadań jednostki organizacyjnej. Oraz, aby nie powodować frustracji mieszkańców wynikającej z negatywnej weryfikacji.
W czasie tego etapu formularze są zazwyczaj dzielone na obszary (np. zieleń, edukacja, kultura, sport), które następnie są przekazywane do odpowiednich organów i wydziałów, gdzie są sprawdzane pod względem zasadności i możliwości wykonania przedsięwzięcia zaproponowanego przez społeczność.
Na tym etapie najczęściej jest wykonana szczegółowa wycena przez ekspertów. Dobrą praktyką podczas weryfikacji przez administrację jest tworzenie zespołu zadaniowego, w którego skład, prócz ekspertów i urzędników, wchodzą również obywatele. Dzięki temu proces przebiega obiektywnie oraz daje społeczności szansę na jeszcze większą partycypację. Jeśli z jakiś przyczyn, projekt nie spełnia wymagań weryfikacyjnych, jest z powrotem kierowany do wnioskodawcy, aby można było się odnieść oraz ewentualnie poprawić i dać szansę do dopuszczenia do dalszego etapu.
Bardzo ważna jest tutaj rzetelna ocena jednostki organizacyjnej, ponieważ w mechanizmie budżetów obywatelskich pozytywna weryfikacja jest ostateczna i jeśli projekt przejdzie kolejny etap (niezależny od jednostki organizacyjnej) musi zostać zrealizowany. Gotowe i ocenione projekty powinny być ogłoszone odpowiednio wcześniej, aby obywatele mieli szansę się z nimi zapoznać oraz przygotować do kolejnego etapu – głosowania.
Mechanizmem, który pozwala realnie wpływać społeczności na to, które inicjatywy zostaną zrealizowane jest właśnie głosowanie. Zazwyczaj obywatel może wybrać tylko jeden projekt który jego zdaniem powinien wygrać. W niektórych społecznościach obywatel może oddać głos na więcej projektów, jest to uzależnione od regulaminu i pomysłu na budżet. Co ważne, do głosowania są upoważnieni również młodsi obywatele, w niektórych społecznościach nie ma żadnych dolnych (ani górnych) limitów, każdy może głosować.
Czasem stosowaną praktyką jest zasada wydawania możliwie całego budżetu, żeby możliwie cała suma przeznaczona na budżet obywatelski została wydana zgodnie z przeznaczeniem. Jeśli w sumie najwięcej głosów otrzymał projekt X, a drugi kolejno projekt Y nie mieści się już w zakładanym budżecie, nie jest on wtedy brany pod uwagę, a do realizacji przechodzi następny kolejno projekt, który mieści się w budżecie.
Lista projektów wygranych jest następnie publikowana (razem z liczbą głosów) a następnie musi być realizowana w ciągu założonego czasu (np. rok).
Dobrym przykładem budżetu obywatelskiego jest ten funkcjonujący w Warszawie. Budżet Obywatelski w Warszawie, w pierwszych jego edycjach nazwany Budżetem Partycypacyjnym jest mechanizmem włączającym mieszkańców do decydowania o swoim najbliższym otoczeniu od 2015 r.
Warszawa inwestuje również w zachęcanie młodych ludzi – nie tylko do głosowania, ale również do składania projektów. Ponieważ nie ma limitów wiekowych, każdy obywatel może się zaangażować. W Warszawie minęło już pięć edycji, podczas których pojawiły ambitne pomysły, składane m.in. przez młodzież, takie jak:
Na tej stronie, wśród dobrych praktyk, można znaleźć też przykłady innych projektów do budżetu obywatelskiego, których inicjatorami byli młodzi ludzie. Zrealizowanych pomysłów na terenie Polski już jest bardzo wiele, od nowej infrastruktury sportowej (skate parków, ścianek wspinaczkowych, placów zabaw), poprzez akcje społeczne do imprez kulturalnych i sportowych (festiwale, koncerty itp.). Warto zainteresować się tym mechanizmem i próbować w ten sposób wpływać na miejsce, w którym mieszkamy.
[1] Przykład Budżet Obywatelski Warszawa https://twojbudzet.um.warszawa.pl/sites/twojbudzet.um.warszawa.pl/files/cennik_-_ile_kosztuje_miasto_styczen_2020.pdf
