Wnioski z badań projektu „Szkoła Współpracy” (2015)
CZY GŁOS UCZNIÓW MA WPŁYW NA DZIAŁANIE SZKÓŁ?
Umożliwianie uczniom wspływu na decyzje dotyczące ważnych kwestii szkolnych wciąż pozostaje zadaniem do wykonania. W praktyce bowiem uczniowie zwykle, jeśli decydują i mają realny wpływ, to nie na kwestie najważniejsze z punktu widzenia istoty działania szkoły (edukacja) ale na kwestie dodatkowe, poboczne, co podważa wagę i znaczenie takiej partycypacji.
Jak pokazują najnowsze badania jakości pracy szkół, uczniowie wskazują, że największy wpływ mają na propozycje akcji charytatywnych (28% uczniów ze wszystkich poziomów edukacyjnych), organizację imprez kulturalnych i dyskotek (36%) . Potwierdzają to dyrektorzy, których 95% twierdzi, że uczniowie mają w szkołach wpływ przede wszystkim na organizację szkolnych imprez i wydarzeń artystycznych.
Jeśli chodzi o dydaktykę tylko 13% uczniów uważa, że może wpływać na propozycje tematów i metod prowadzenia zajęć. Działalność programowa szkoły wyraża się również w organizacji przedstawień i uroczystości szkolnych, ale na te poczucie wpływu ma tylko 14% uczniów. Na organizację zajęć dodatkowych ma poczucie wpływu (19%) uczniów, ale aż 65% dyrektorów uważa, że uczniowie w ich szkołach mają wpływ na decyzje dotyczące zakresu i tematyki zajęć pozalekcyjnych (65%).
Marginalny jest wpływ uczniów jak wygląda szkoła, w której się uczą. Jedynie 6% uczniów miało szansę zaproponować wystrój klasy i szkoły, w kwestii modernizacji szkoły, budowy sal i hal wypowiedzieć się mogło jedynie 4% młodych ludzi. Z kolei dyrektorzy twierdzą, że uczniowie mają wpływ na sposób urządzenia sal lekcyjnych (71%).
Na reguły panujące w szkole oraz system oceniania oddziaływać mogło jedynie 4% uczniów, ale aż 49% dyrektorów ma poczucie, że uczniowie mogą wpływać na określanie stosowanych w szkołach zasad nagradzania i karania uczniów. Tylko co czwarty dyrektor pozwala uczniom wpływać na tworzenie stosowanych w szkole kryteriów i określanie sposobów oceniania uczniów.
W mniejszości placówek, jak wskazują dyrektorzy, uczniowie mają wpływ na współpracę szkoły z instytucjami zewnętrznymi (27%), organizację pracy placówki (19%), ocenianie nauczycieli (16%) czy sposoby wykorzystywania środków z funduszu Rady Rodziców (9% !).
Podkreślić należy, że zakres rzeczywistego wpływu uczniów na sprawy szkoły (na wszystkich prezentowanych w badaniu wymiarach) jest mniejszy od wpływu, który w przekonaniach Dyrektorów uczniowie powinni mieć! Może to wynikać z doświadczeń dyrektorów. Jeśli już dają uczniom możliwość wpływu, ci wykorzystują tę szansę w sposób konstruktywny. We wszystkich bowiem przypadkach oddawania wpływu uczniom, dyrektorze stwierdzają, że uczniowie chętnie korzystają z tego wpływu.
Zakres wpływu uczniów na sprawy szkoły zależny jest od poziomu nauczania – np. wpływ na sposób urządzania sal lekcyjnych jest większy w podstawówkach, a wpływ na określanie zasad nagradzania i karania uczniów, współpracę szkoły z otoczeniem, organizację pracy placówki, ocenianie pracy nauczycieli, czy wykorzystanie funduszy Rady Rodziców jest większy w szkołach ponadgimnazjalnych. Zakres rzeczywistego wpływu uczniów na życie szkoły powiązany jest także z zaufaniem społecznym prezentowanym przez Dyrektora szkoły (związek pozytywny).
W wynikach badań widać rozbieżność pomiędzy postrzeganiem wpływu na szkole przez uczniów i dyrektorów. Ci ostatni twierdzą, że dają wpływ uczniom, ale ci wcale tego nie czują. Może to wynikać z pozorności włączania uczniów do decydowania. Jak pokazują wyniki badań jakościowych „Szkoły Współpracy”, że zakres uprawnień przyznawanych uczniom w szkole jest niewielki, a co więcej, znaczna część spośród nich ma charakter jedynie pozorny. Teoretycznie uczniowie mają na przykład prawo opiniowania programów wychowawczych i profilaktycznych, w praktyce jednak sprowadza się to do formalnego zapoznania reprezentantów środowiska uczniowskiego ze wspomnianymi dokumentami, bez możliwości wpływania na ich kształt – rola konsultacyjna dotycząca choćby opiniowania szkolnych dokumentów okazuje się zatem iluzoryczna. Podobnie rzecz ma się z wieloma innymi uprawnieniami.
CIAŁA PRZEDSTAWICIELSKIE UCZNIÓW – SILNE CZY BEZSILNE?
Samorządność uczniowska (SU)
Samorządność uczniowska w znakomitej większości szkół w Polsce zorganizowana jest w formach przedstawicielskich, w postaci rady, zarządu SU.
Uczniowie coraz rzadziej chcę wybierać swoich przedstawicieli. „Począwszy od 2003 roku odsetek uczniów deklarujących udział w wyborach do samorządu szkolnego – zawsze, kiedy się odbywały, lub czasami – systematycznie rósł. W roku 2010 po raz pierwszy przekroczył 50%, lecz w 2103 roku „trend się odwrócił i znowu przeważają uczniowie bierni, którzy nigdy w wyborach nie uczestniczyli (61%)”. Spadek uczestnictwa w wyborach do samorządu szkolnego zanotowano w 2013 roku we wszystkich typach szkół.
Frekwencji nie sprzyja atmosfera wokół wyboru kandydatów na członków rad SU. Zgodnie z deklaracjami Dyrektorów wpływ nauczycieli na wybór kandydatów do władz SU nie jest znaczący – jedynie w 17% placówek potwierdzono jego istotność. Dane wskazują na jego nieco większe znaczenie w placówkach dużych. Jednak badania jakościowe pokazują, że ma miejsce typowanie przez nauczycieli kandydatów do władz samorządu uczniowskiego bez ścisłej współpracy ze środowiskiem uczniowskim, co rodzi ryzyko niskiego poziomu utożsamiania się z działaniami podejmowanymi przez odgórnie narzuconych przedstawicieli.
Choć samorząd uczniowski to wszyscy uczniowie, w jego działania zaangażowana jest mniejszość. Blisko dwie trzecie pytanych rodziców deklaruje, że ich dziecko nie jest zaangażowane w działalność samorządu uczniowskiego (61%). Dyrektorzy przyznają, że w 1,3% szkół w SU nie działa prawie nikt, w 32% szkół działa mniej niż połowa uczniów a w kolejnych 23% „mniej więcej połowa uczniów”. Oznacza to, że szkół w których zaangażowanie uczniów w działalność samorządu jest duże, zgodnie z deklaracjami Dyrektorów, jest 40%. Zainteresowanie uczniów udziałem w pracach SU maleje wraz z poziomem nauczania.
Uczniowie zaangażowani w samorządność szkolną zajmują się według dyrektorów: organizacją życia szkolnego – np. imprez, wycieczek, dyskotek (96%), wspieraniem i pilnowaniem zasad demokracji w szkole (94%), artykulacją interesów uczniów wobec nauczycieli (88%) oraz organizacją i wsparciem uczniów w trudnych sytuacjach (82%). Znacznie rzadziej Samorządy biorą udział w decyzjach dotyczących organizacji życia szkoły (55%). Wpływowi na decyzję dotyczące organizacji życia szkoły nie sprzyja zapewne fakt, że w 43% szkół nie praktykuje się zwyczaju spotkań dyrekcji placówek z reprezentantami SU. Częściej do nich dochodzi w placówkach wyższego poziomu nauczania.
„Konstytucje” samorządów uczniowskich, czyli regulaminy działania SU w większości szkół są nieaktualne i nie zostały przyjęte zgodnie z prawem przez ogół uczniów. Tylko w 14% szkół regulamin SU został uchwalony w ostatnim roku. Aż w 18% został on przyjęty dawno temu (5 lat i więcej). Dane wskazują na małą decyzyjność SU w zakresie obowiązujących ich regulaminów (np. tylko 5% SU posiada całkowitą autonomię w kształtowaniu zapisów regulaminu). Można powiedzieć, że jest to znaczące pogwałcenie idei samorządności uczniowskiej i kompromitujące ją.
W większości placówek uczestniczących w badaniu, zgodnie z deklaracjami Dyrektorów, samorządy uczniowskie działają aktywnie. Dyrektorzy (90%) uważają, że SU robi w ich szkole istotne rzeczy! choć z badań jakościowych wynika, że samorządy uczniowskie przez przeważającą większość aktorów życia szkolnego postrzegane są przede wszystkim jako ciała tworzące lub współtworzące szkolne życie kulturalno-rozrywkowe. Podejmowane inicjatywy uczniowskie lokują się głównie w obszarze organizacji szkolnych imprez i wydarzeń okolicznościowych. W większości szkół, samorządy uczniowskie posiadają znikomy wpływ na inne elementy funkcjonowania szkoły. Podkreślić przy tym należy, że ewentualne postulaty dotyczące zwiększenia zakresu inicjatyw uczniowskich w zasadzie mieszczą się w ramach przyjętych do tej pory sfer działania. Na ogół brakuje przy tym refleksji na temat możliwości rozszerzenia aktywności uczniów na inne pola – np. związane z decyzjami w sferze realizacji dydaktyki, czy szerzej rozumianych zadań wychowawczych szkoły. W tym sensie oczekiwania bardzo wielu badanych uczniów, nauczycieli i rodziców względem roli samorządów uczniowskich w życiu szkoły pokrywają się z istniejącą, szkolną rzeczywistością.
Podkreślić należy, że choć szkoły, w których działalność samorządów uczniowskich jest intensywna, wielowątkowa i odpowiednio umocowana należą do rzadkości, to ich istnienie dowodzi, że możliwe jest budowanie środowiska współpracy w oparciu o kapitał społeczny generowany przez aktywnych, świadomych swoich uprawnień uczniów. Przedstawiciele samorządów w takich szkołach czują się współodpowiedzialni za kształtowanie i organizację codziennego funkcjonowania placówek. Wyposażani w przywileje i prerogatywy, umożliwiające współuczestnictwo w kształtowaniu życia szkolnej społeczności, chętnie korzystają z delegowanych na nich uprawnień, podejmując próbę rozwijania własnych kompetencji, umiejętności, chętnie sięgając po nowe doświadczenia.
NIKŁA WSPÓŁPRACA RODZICÓW I UCZNIÓW
Współpraca SU z Rodzicami (Radami Rodziców) jest sporadyczna. W 51% placówek w ogóle nie występuje lub występuje sporadycznie. Jedynie w 1/3 szkół Dyrektorzy potwierdzili realny wpływ uczniów na wykorzystanie funduszy Rady Rodziców. Jak pokazują wyniki badań jakościowych Ze strony dyrekcji oraz grona pedagogicznego, brak jest dbałości o integrację obu środowisk. Uczniowie często nie posiadają wiedzy na temat osób wchodzących w skład RR, rodzice – dość słabo orientują się w przysługujących samorządowi uczniowskiemu uprawnieniach.
Jedynie w 31% szkół fundusze RR przeznaczane są na wsparcie działalności Samorządu Uczniowskiego, przy czym najczęściej dzieje się to w zespołach szkół łączących szkoły gimnazjalne i ponadgimnazjalne oraz w szkołach ponadgimnazjalnych. Wsparcie finansowe dla Samorządów Uczniowskich na poziomie szkół podstawowych odnotowano w 27% placówek, a na poziomie gimnazjów w 36% placówek.
„Szkoła Współpracy. Uczniowie i rodzice kapitałem społecznym nowoczesnej szkoły” to ogólnopolski projekt systemowy Ministerstwa Edukacji Narodowej realizowany w partnerstwie z Fundacją Rozwoju Demokracji Lokalnej od marca 2013 do czerwca 2015 roku.
www.szkolawspolpracy.pl
